Kriza financiare botërore e viteve 2008–09 ndodhi pasi plasi flluska e tregut të banesave – dhe pak e kishin parë të vinte. Edhe sot, flluskat në tregun e pasurive të paluajtshme janë ende të paqarta për shumëkënd, ndonëse ndikimi i tyre në ekonominë globale dhe në politikat monetare është i madh dhe i dukshëm. Por, me teknologjitë dhe mjetet e duhura për monitorim në kohë reale, autoritetet mund të ndërhyjnë më shpejt për të frenuar rritjet e rrezikshme.
E gjitha nis me mënyra më të sakta për të dalluar se kur çmimet e aseteve po fryhen artificialisht. Modelet ekonomike tregojnë se çmimet ndikohen si nga përfitimet aktuale, ashtu edhe nga sa mendohet se do të vlejnë në të ardhmen. Një “flluskë” krijohet kur çmimi i një aktivi rritet shumë më tepër sesa vlera e tij reale, zakonisht për shkak të entuziazmit ose spekulimeve — si kur njerëzit blejnë thjesht nga frika për të mos mbetur pas.
Në të kaluarën, përpjekjet për të zbuluar flluskat mbështeteshin në vlerësimin e “vlerës së brendshme” të një aktivi, por kjo metodë shpesh nuk funksiononte. Është shumë e vështirë të thuash me siguri se sa vlen vërtet një pasuri, dhe kjo ka çuar në vlerësime të pasakta dhe reagime të vonuara – siç ndodhi për fat të keq në krizën e madhe financiare.
Zhvillimet më të fundit në teknikat statistikore që analizojnë të dhëna në kohë dhe në vende të ndryshme – si seri kohore dhe panele – e bëjnë të mundur që të dallohen flluskat financiare në kohë reale. Kjo arrihet pa pasur nevojë për të llogaritur vlerën reale të një aktivi, por thjesht duke vëzhguar sjellje të veçanta në të dhëna që tregojnë shenja “fryrjeje”.
Një nga këto shenja është rritja e shpejtë dhe e vazhdueshme e çmimeve – një “ekzuberancë” apo entuziazëm i tepruar në treg, siç quhet teknikisht. Kjo qasje i ngjan përdorimit të tensionit të gjakut si tregues paralajmërues për shëndetin: nuk na jep gjithë pamjen, por mjafton për të sinjalizuar se diçka nuk po shkon.
Kjo metodë për të zbuluar “ekzuberancën”, e zhvilluar fillimisht nga ekonomisti Peter Phillips dhe bashkëpunëtorët e tij, është sot baza e bazës ndërkombëtare të çmimeve të banesave të Bankës Federale të Dallas-it. Kjo bazë përmban të dhëna tremujore për çmimet e banesave dhe të ardhurat e disponueshme në 26 shtete, që nga viti 1975 e deri më sot (Mack, Martínez García dhe Grossman 2019), dhe përdoret për të monitoruar zhvillimet nga Observatori Ndërkombëtar i Banesave.
Këto dy iniciativa, që janë pasuruar me përparime të tjera të rëndësishme në teknikat e zbulimit (si ato nga Phillips, Shi dhe Yu në 2015 dhe Pavlidis me të tjerë në 2016), kanë si qëllim të rrisin ndërgjegjësimin për flluskat në tregun e banesave dhe të ofrojnë mjete praktike e të thjeshta për t’u përdorur nga autoritetet, në mënyrë që rreziqet për stabilitetin financiar të menaxhohen me kohë
Masat për të menaxhuar rritjen e shpejtë të çmimeve në tregjet e pasurive të paluajtshme
Zbulimi i flluskave në tregjet e pasurive të paluajtshme nis me monitorimin e kujdesshëm të çmimeve reale të banesave, pasi ekzuberanca në çmimet nominale mund të lindë si pasojë e një rritjeje të inflacionit dhe jo domosdoshmërisht nga një flluskë. Shprehja e çmimeve të banesave në terma realë ndihmon që të shmangen konfuzionet që mund të ndodhin gjatë periudhave të hiper-inflacionit, siç ndodhi në Kroaci, Izrael dhe Slloveni në fund të shekullit të 20-të.
Po ashtu, përballueshmëria e banesave – siç i përshtaten çmimet fuqisë blerëse të blerësve – është po kaq e rëndësishme. Kredi-dhënësit shpesh referohen te raporti i borxhit ndaj të ardhurave, që mat pjesën e të ardhurave të disponueshme që shkon për pagesat e borxheve. Një zëvendësues i besueshëm për këtë masë (nëse raportet e huasë ndaj vlerës janë të qëndrueshme) është raporti i çmimit ndaj të ardhurave.
Kur ky raport rritet, financimi bëhet më i vështirë për t’u siguruar, duke ulur kërkesën dhe duke shtyrë çmimet poshtë. Raporti i çmimit ndaj të ardhurave është thelbësor për të dalluar flluskat e nxitura nga pritshmëritë nga dinamikat e tjera të tregut, pasi ekzuberanca në këtë raport tregon me saktësi më të madhe shkallën e një flluske që nuk ka bazë reale, më shumë sesa ekzuberanca në çmimet reale të pasurive të paluajtshme.
Grafiku 1 krahasohen episodet e rritjes së tepruar në çmimet reale të pasurive të paluajtshme dhe në raportet çmim-ndaj-të-ardhurave. Ai ofron tre të dhëna të rëndësishme.
Së pari, tregu i pasurive të paluajtshme ka përjetuar një rritje të dukshme dhe ka filluar të bëhet më i sinkronizuar që pas periudhës së sistemit Bretton Woods. Ky ndryshim ka ndodhur kur janë lejuar lëvizjet e lira të valutave dhe janë hapur llogaritë e kapitalit. Si pasojë, çmimet e pasurive të paluajtshme kanë pësuar një rritje të shpejtë dhe kanë u përhapur në nivel global, duke u përshpejtuar edhe nga pandemia.
Megjithatë, falë rregullave më të forta për dhënien e kredive dhe masave të kujdesit makrofinanciar, kjo rritje e çmimeve u kufizua në disa shtete të veçanta, si Portugalia, Holanda, Luksemburgu dhe Gjermania. Ky është një ndryshim i dukshëm krahasuar me periudhën para krizës financiare globale, kur çmimet e pasurive të paluajtshme rriteshin në shumë shtete, duke krijuar flluska që shpërthyen më pas.
Pavarësisht se çmimet e shtëpive u rritën shumë gjatë pandemisë, kjo ishte një periudhë e përkohshme. Politikat e kujdesit makrofinanciar ndihmuan në kufizimin e huadhënies dhe shkrimin e “flluskave” që mund të kishin shkaktuar më shumë pasoja. Kjo ka ndihmuar që të ruhet stabiliteti i bankave dhe sistemit financiar në përgjithësi.
Së dyti, rritja e kredisë dhe luhatjet e tregut të aksioneve janë faktorë kyç që nxisin rritjen e tepruar të çmimeve të pasurive të paluajtshme. Zgjerimi i shpejtë i kredisë nxit blerjen spekulative me borxhe, duke shtyrë çmimet e shtëpive përtej asaj që justifikohen nga faktorët themelorë. Kjo rritje e tepruar, e nxitur nga kredia, mund të shembet shpejt nëse kushtet përkeqësohen ose borxhi bëhet më i vështirë për t’u marrë.
Po ashtu, luhatjet në tregun e aksioneve shtyjnë investitorët të kërkojnë mundësi më të sigurta ose kthime më të larta në tregun e pasurive të paluajtshme, duke fryrë çmimet edhe më tej. Në kohë pasigurie, pasuritë e paluajtshme shpesh shërbejnë si një mbrojtje, duke tërhequr investitorë dhe duke rritur çmimet edhe pa pasur mbështetje nga baza reale e tregut.
Lëvizjet ndërkombëtare të kapitalit gjithashtu sinkronizojnë ciklet e pasurive të paluajtshme, duke shpërndarë ekzuberancën dhe duke rritur ndjeshmërinë ndaj rënieve të pasurive të paluajtshme në të njëjtën kohë. Kjo është theksuar në një punim të vitit 2019 nga Efthymios Pavlidis, Valerie Grossman dhe unë. Kuptimi i këtyre faktorëve ndihmon në identifikimin e modeleve të përhapjes ndërkombëtare dhe cikleve globale të shpërthimit dhe rënies së çmimeve të pasurive të paluajtshme.
Së treti, ndikimet financiare financiare nga klasa të tjera aktive, siç janë rritja e tregut të aksioneve dhe zhvlerësimi i thelluar i kurbës së normave të interesit (diferenca mes normave afatgjata dhe afatshkurtra), gjithashtu rrisin mundësinë e ekzuberancës në tregjet e pasurive të paluajtshme, që shpesh vazhdon për një kohë të gjatë pasi është ndezur. Gjatë një rritjeje të tregut të aksioneve ose kur kurba e normave të interesit thellohet në kushte ekspansioniste, investitorët mund të drejtohen drejt pasurive të paluajtshme, duke ristrukturuar portofolion e tyre për të kërkuar kthime më të larta dhe duke shtyrë çmimet lart, siç theksuan Grossman dhe unë në një artikull të vitit 2020.
Ky sjellje vetë-forcuese, ku çmimet që rriten duken të konfirmojnë pritshmëritë për kthime më të larta që tërhoqën investitorët në fillim, ndihmon në mbajtjen e flluskave—ndonjëherë për periudha të gjata. Ky fenomen thekson rëndësinë e monitorimit të ndryshimeve në kurbën e normave të interesit dhe në shfaqjen e flluskave të reja në klasa të tjera aktive për të zbuluar përhapjen financiare.
Raporti mes çmimit të shtëpive dhe qerasë, ashtu si raporti çmim-pasuri për aksionet, tregon se sa shumë janë të gatshëm të paguajnë investitorët për çdo dollar qeraje që gjeneron një pronë. Kur çmimet e shtëpive e kalojnë ndjeshëm qeranë—shpesh edhe për shkak të rritjeve të ngadalta të qerasë nga kontratat e fiksuara—blerësit mund të zgjedhin të marrin shtëpi me qira në vend që të blejnë, çka mund të çojë në uljen e kërkesës për blerje dhe mund të nxisë një korrigjim çmimesh.
Ky raport shërben si një pikë orientuese afatgjatë për qëndrueshmërinë e tregut të banesave. Por nëse ai vazhdon të rritet me ritme të shpejta dhe të pakontrolluara, mund të jetë një sinjal se çmimet e shtëpive po nxiten më shumë nga spekulimet sesa nga faktorët realë ekonomikë.
Sjellja vetë-forcuese, ku çmimet që rriten duken të konfirmojnë pritshmëritë për kthime më të larta që tërhoqën investitorët në fillim, ndihmon në mbajtjen e flluskave – dhe shpesh këto mund të zgjasin për periudha të gjata.
Observatori Ndërkombëtar i Pasurive të Paluajtshme ndan raportin çmim ndaj qirasë në dy pjesë: kthimet e pritshme të pasurive të paluajtshme dhe rritjen e parashikuar të qirave, ndërsa pjesa tjetër përfshin kontributin e flluskave kur ato shfaqen. Këto teknika të avancuara tregojnë se presionet spekulative gjatë pandemisë ishin të kufizuara, me shenja të dukshme të spekulimit të gjetura vetëm në Gjermani dhe SHBA, pas përshtatjes për normat e interesit dhe qiratë.
Tregu i pasurive të paluajtshme në Gjermani përjetoi një bum afatgjatë, që u përkeqësua gjatë pandemisë, pasuar nga një korrigjim i mprehtë pasi raporti çmim-qira ra nën nivelet bazë. Ndërsa në SHBA, ekzistonte një mungesë e ekzuberancës në raportin çmim-ndaj-të-ardhurave, por kjo mungesë nuk u reflektua po aq në raportin çmim-qira. Kjo ka sjellë presione inflacioniste të vazhdueshme pasi qiratë filluan të përshtaten me çmimet, duke kërkuar politikë monetare më agresive.
Megjithëse SHBA ka shmangur një korrigjim të thellë të çmimeve reale të pasurive të paluajtshme deri tani, përballueshmëria e pasurive të paluajtshme u përkeqësua gjatë pandemisë dhe mbetet një sfidë afatgjatë për të ardhmen.
Konsiderata politike për stabilitetin financiar dhe menaxhimin e flluskave në pasuri të paluajtshme
Përpara krizës financiare të vitit 2008-09, stabiliteti financiar mbështetej në rregullimin prudencial të institucioneve individuale, me mjete të kufizuara makroprudenciale për rreziqet sistemike. Në përgjigje të boshllëqeve të nxjerra nga kriza, politikanët forcuan kornizat për të kufizuar rritjen e kredive, inflacionin e çmimeve të pasurive dhe përdorimin e leverxhit, veçanërisht në sektorin e pasurive të paluajtshme.
Megjithatë, shqetësimet mbeten se rregullimet prudenciale aktuale nuk e adresojnë plotësisht rrezikun nga flluskat e pasurive të paluajtshme. Përdorimi i mjeteve makroprudenciale kundër ciklave është i nevojshëm për të trajtuar ciklet e pasurive të paluajtshme, duke u dalluar nga ato të cikleve të biznesit. Po ashtu, kërkohet një koordinim më i fortë ndërkombëtar, më shumë vëmendje ndaj përhapjes së rrezikut, rrjedhjeve globale të kapitalit, bankave të hijes dhe financimit jashtë bilancit.
Për më tepër, komunikimi i qartë i bankës qendrore, përfshirë udhëzimet për të ardhmen, është thelbësor për menaxhimin e pritshmërive dhe forcimin e qëndrueshmërisë së sistemit financiar. Një qasje e plotë për menaxhimin e rrezikut—duke përdorur mjete për identifikimin dhe ndjekjen e flluskave të pasurive të paluajtshme, duke vlerësuar ndikimet dhe duke zbatuar strategji mitikuese (përfshirë udhëzime financiare)—po ashtu, së bashku me politika të integruara monetare dhe prudenciale, është thelbësore për të mbrojtur stabilitetin financiar.
Flluskat e çmimeve të aseteve, veçanërisht në pasuritë e paluajtshme, kërkojnë vëmendje të shtuar si një burim i rëndësishëm i vulnerabiliteteve financiare dhe rreziqeve. Duke përfshirë mjete inovative për të monitoruar ekzuberancën dhe për të analizuar flluskat që drejtohen nga pritshmëritë, politikanët mund të menaxhojnë më mirë rreziqet që këto flluska paraqesin për ekonominë dhe sistemin financiar të gjerë./ Monitor